Muziek en emotie zitten dicht bij elkaar

Eigenlijk kan muziek alles. Het kan je ontroeren, vrolijk stemmen, opzwepen, verdrietig maken of kippenvel geven. Muziek kan je tot rust brengen, maar ook in beweging zetten. Het is bekend dat muziek een enorme invloed op de mens heeft. Minder bekend is wat nou de precieze effecten van muziek zijn.

Er zijn al talloze onderzoeken gedaan door psychologen, maar toch is muziekpsychologie een vrij onbekend terrein en zijn er nog een hoop vragen die beantwoord moeten worden. Kan muziek bepaalde ziektes tegengaan of zelfs genezen? Kan muziek een depressieve persoon in een betere stemming brengen? Voelen mensen zich beter door muziek? In deze blog wil ik bij een aantal punten stilstaan die al wat meer onderzocht zijn door muziekpsychologen.

Wat is muziek?

Voordat ik begin komt natuurlijk eerst de vraag ‘wat is muziek eigenlijk’? Een rare vraag als je bedenkt dat iedereen daar een eigen antwoord op heeft. Mensen voelen zich allemaal aangetrokken tot andere muziek en hebben daarom verschillende muzieksmaken. Wat de één mooi vindt kan de ander weer als herrie bestempelen. Toch blijkt er uit een onderzoek van prof. Paul Robertson dat bepaalde elementen van muziek universeel zijn. Dit komt doordat de muziek door onze beide hersenhelften wordt verwerkt; harmonieuze tonen worden geassocieerd met emoties en non-verbale ervaringen en worden dus door onze rechterhersenhelft verwerkt. Valse noten worden door onze linkerhersenhelft verwerkt, onze logische en verbale hersenhelft. Dit kunnen we bewijzen als we de emotie ‘verassing’ onderzoeken. Als we naar muziek luisteren, creëren we een verwachtingspatroon. We denken al te weten welke noot er gaat komen. Als deze noot vervolgens door een valse noot wordt vervangen, zijn we verrast. De muziek is namelijk anders dan je had verwacht. Bij een onderzoek werden er bij een valse noot andere hersenactiviteiten geregistreerd, dan bij een juiste noot.

Ondanks dat ieder mens zijn eigen muzieksmaak heeft, zijn er dus een aantal universele elementen die op elk mens dezelfde uitwerking hebben. Muziek is een heel breed begrip, eigenlijk bestaat onze hele omgeving uit muziek. Als we communiceren, wordt de betekenis van woorden vooral bepaald door het geluid van de stem, oftewel de muzikaliteit. Muziek is dus kort gezegd een stukje geluid, waaraan wij een emotionele betekenis geven.

Uiten van emoties

Vaak krijgen we te horen dat we onszelf in bedwang moeten houden of dat we onze zelfbeheersing niet mogen verliezen. Er zijn een hoop mensen trots op het feit dat ze hun emoties voor anderen kunnen verbergen. Bij de indianen was het zelfs een vereiste. Soms is het inderdaad verstandig om onze emoties niet aan iedereen kenbaar te maken, maar er moet uiteindelijk toch een uitlaatklep voor worden gevonden. Als emoties niet geuit worden, kan dit leiden tot depressie, angst of agressie. Muziek is een algemeen geaccepteerd middel als het gaat om het uiten van emoties. Hoe vaak komt het niet voor dat we fluiten, neuriën of mee trommelen op de muziek. Dergelijke uitingen geven aan in welke stemming we zijn.

Muziek gekoppeld aan periodes

Bij mezelf merk ik heel sterk dat ik muziek koppel aan bepaalde periodes of gebeurtenissen uit mijn leven. Een tijd lang werd ik gewekt doordat de timerfunctie van de stereo een cd liet afspelen die ik erg mooi vind. Het ‘wakker worden‘ is niet iets prettigs, dus krijg ik nog steeds een onbehaaglijk gevoel als ik de cd opzet. Hetzelfde geldt voor een andere cd waar allemaal filmmuziek op staat. Deze heb ik veel geluisterd op mijn vakantie in Frankrijk. Als ik de cd opzet zie ik nog steeds beelden uit de vakantie voor me. Het geheugen speelt hierin een belangrijke rol. Het is opmerkelijk dat mensen een fijn gevoel krijgen als ze een liedje horen dat ze in hun jeugd vaak geluisterd hebben. Dit hoeft niet eens een nummer te zijn dat je erg mooi vind, maar de betekenis die jij eraan gekoppeld hebt maakt het tot iets speciaals. Het is een soort link naar de ‘goede oude tijd’. Ze herinneren je aan een tijd waarin emoties hevig en belangrijk waren. Je geeft het liedje een persoonlijke betekenis.

Filmmuziek

De muziek die probeert je het meeste te raken is de filmmuziek. Een film zonder muziek is als een mens zonder emoties. De muziek speelt een heel belangrijke rol als het gaat om het bereiken van een bepaald effect. Een horrorfilm wordt vele malen spannender als je er dreigende muziek onder zet. En zo kan muziek een film vrolijker, dramatischer, grappiger en indrukwekkender maken. De muziek zorgt voor een bepaalde sfeer rondom een film. We hebben vaak half niet door hoe belangrijk muziek is bij een film, dit merk je pas als er geen muziek bij een film zit. Filmmuziek heeft globaal gezien drie functies. Ten eerste kan het een eenheid vormen met het beeld. Het zorgt voor een bepaalde sfeer en kan eenheid in een verhaal scheppen. Ten tweede kan de muziek de film ondersteunen. In de vorm van mentale ondersteuning, zorgt de muziek ervoor dat bepaalde gedachtes en emoties onderstreept worden. De derde functie is dat filmmuziek voor een contrast kan zorgen.

Filmmuziek is al vergevorderd in de ontwikkeling om met muziek een bepaald effect te bereiken. Componisten weten heel goed wat voor muziek er bij een bepaalde scène hoort. De Australische muziekpsycholoog Emery Schubert deed een onderzoek naar welke muzikale ingrediënten iemand het meest blij kunnen maken. Schubert ontwikkelde een computerprogramma waarin proefpersonen konden aangeven hoe ze zich voelden als ze naar muziek luisterden. Deze gegevens werden vertaald naar een animatie van een gezichtje dat zich constant aan de stemming van de proefpersoon aanpaste. Schubert ontdekte dat vooral de kracht en luidheid van een muziekstuk een groot effect had op de proefpersonen. Het tempo was minder van belang. In theorie is het mogelijk om aan de hand van wiskundige berekeningen een hit te maken. Schubert geeft wel aan dat muziek een complex geheel is en dat er een aantal elementen in de muziek zijn waarbij luisteraars verschillende associaties kunnen hebben. Hij verwacht niet dat muziek binnenkort aan de hand van wiskundige berekeningen gemaakt zal worden.

Duistere muziek

We zijn er al achter gekomen dat muziek heel beangstigend kan zijn. Maar muziek kan je ook ergens toe aanzetten; marsmuziek zorgde er bij soldaten bijvoorbeeld voor dat ze gemotiveerder en dapperder de veldslag in gingen. Filmmuziek kan er voor zorgen dat je het niet erg vindt om mensen te zien sterven. Majestueuze muziek kan je afstompen. In de jaren ’80 van de vorige eeuw kwam metal muziek steeds meer op. In Noorwegen startte Øystein de eerste ‘black metal’ band, Aarseth Mayem genaamd. Het originele concept bij black metal muziek is primitieve, rauwe en schelle muziek. Daarbij kwamen verkleedpartijen en een sterke symboliek die voor een demonische en agressieve uitstraling moest zorgen. Het album riep de fans op om de oude tradities in Noorwegen te herstellen, de Vikingcultuur moest terugkeren. Het christendom moest daarvoor uit Noorwegen verdwijnen. De pers nam dit opkomende muziekgenre niet erg serieus, maar vanaf 1992 zijn meer dan 40 kerken in Noorwegen in de as gelegd. De hele wereld wist meteen wat black metal was. Vanaf ’92 kwam black metal ook naar andere landen en toen begonnen ook de eerste slachtoffers te vallen. In pogingen om elkaar te overtreffen, raakten volgelingen van verschillende bands met elkaar slaags.

Ook de songteksten van de rapper Eminem hebben veel vragen opgeroepen bij mensen. In hoeverre kun je de zanger verwijten wat hun fans doen? Een fan van Eminem had op een gruwelijke manier een vrouw om het leven gebracht en was hierbij geïnspireerd door muziek van de rapper. Christopher Duncan had de moord op soortgelijke wijze gepleegd als in de clip ‘Stan’ van Eminem te zien was. Er zijn nog veel meer soortgelijke gevallen bekend. Hier wordt op het moment veel onderzoek naar gedaan.

Ziektes tegengaan

Naast deze donkere kant van de muziek, kan muziek volgens onderzoekers ook een geneeskrachtige werking hebben. Het beïnvloedt de hersenen dusdanig dat er stoffen worden aangemaakt die voor genezing kunnen zorgen. Een voorbeeld vinden we terug in de bijbel (1 Samuel 16:14-23). Koning Saul leed aan depressie en kon gekalmeerd worden als David op de harp speelde. Uit een onderzoek van Lombard uit 1887 bleek dat het menselijke zenuwstelsel reageert op muziek. Uit andere experimenten werd duidelijk dat endocriene klieren meer secreten afscheidde. Tot het endocriene stelsel behoren onder meer de hypofyse en de schildklier. Deze klieren geven de secreten (hormonen) direct aan het bloed af. Veel ziektes worden veroorzaakt door tekorten van secreties in de endocriene klieren. Muziek zou ervoor zorgen dat er meer secreten door het lichaam worden aangemaakt.

We laten de technische kant even varen. Uit onderzoek blijkt dat muziek een effectief middel is tegen verschillende ziektes. Epilepsie, hysterie en allerlei andere zenuw- en hersenziekten bleken (gedeeltelijk) tegengehouden te kunnen worden door muziek. Het geheugen kon terugkeren door muziek. Verlamde spieren werden in de onderzoeken opnieuw geactiveerd en tijdelijke zwakzinnigheid werd uitgebannen. Florence Nightingale schreef vocale en instrumentale muziek aan haar patiënten voor om ze zo te genezen van oorlogsneurosen. Verschillende artsen gebruikten muziek met succes om slapeloosheid bij patiënten weg te halen. Dr. Kravkov ontdekte dat door muziek het gezichtsvermogen met 25 procent verbeterd kon worden. De proefpersonen ondergingen een muzikale stimulans. Ze deden extra hun best en door de extra inspanning zagen ze meer.

Muziek verlaagt de afgifte van het stresshormoon cortisol waardoor we ons kunnen ontspannen. Het activeert ook het beloningssysteem in onze hersenen dat actief is bij seks, lekker eten en het gebruik van drugs als heroïne en cocaïne. Door het beloningssysteem voelen we ons goed. Dat verklaart waarom we het zo fijn vinden om naar muziek te luisteren. Elk onderdeel van muziek wordt op een aparte plaats geanalyseerd. Later worden deze onderdelen weer samengebracht. Ritmes worden bijvoorbeeld verwerkt in de basale kernen en in het cerebellum. Deze gebieden zijn ook betrokken bij het voorbereiden en coördineren van bewegingen. Ritme en beweging zijn dus nauw met elkaar verbonden, daarom dansen en bewegen we vaak met de muziek mee.

De meeste doktoren zijn het erover eens dat muziek een sterke invloed uitoefent op de hersenen. Vanaf daar zou de muziek via het zenuwstelsel andere lichaamsdelen beïnvloeden. Op deze manier worden de functies van spijsvertering, bloedsomloop en ademhaling beïnvloedt. Volgens Dr. Cutter komt dit doordat muziek de hersenen op een aangename manier bezighoudt, waardoor het zenuwstelsel ongestoord zijn gang kan gaan. Dit is echter nog niet bewezen. Feit is wel dat muziek de enige kunstvorm is waarvoor dieren en zwakzinnigen gevoelig zijn. Richard de la Prada ontdekte dat muziek op je zenuwstelsel inwerkt, onafhankelijk van intelligentie.

Muziektherapie

Als we kijken naar de uitkomsten van de bovengenoemde onderzoeken is het geen wonder dat muziektherapie wordt toegepast. Muziektherapie (ook wel melotherapie genoemd) gebruikt muziek bij het behandelen van lichamelijke en geestelijke stoornissen. Er zijn 2 technieken te onderscheiden: de actieve techniek waarbij men zelf muziek maakt en de receptieve methode waarbij er naar muziek geluisterd wordt. ‘Muziektherapie is gebaseerd op een aantal principes’, zegt Jennifer Zantopp:

Sleutel – Muziek kan herinneringen aan bepaalde situaties oproepen. Het werkt dan als een sleutel tot de herinneringen. Het is mogelijk om muziek op te zetten die positieve herinneringen oproept om zo de stemming te verbeteren. Muziek die negatieve herinneringen oproept, kan worden gebruikt om traumatische ervaringen te verwerken. Het maakt dan wat los bij mensen die vervolgens over hun problemen gaan praten.

Inherent – Muziek wordt automatische gekoppeld aan een bepaalde stemming. We kunnen een emotie aan een muziekstuk toewijzen. Hierdoor kunnen de emoties van patiënten worden onderzocht.

Interactie – Samen muziek maken is ook erg belangrijk binnen de muziektherapie. Als je samen muziek kunt maken, kan je naar de ander luisteren, samenwerken en op de ander inspelen. Deze voorwaarden zijn ook de voorwaarden voor het dagelijkse bestaan. Patiënten die geen verbaal contact kunnen leggen met andere mensen, kunnen dit vaak wel op muzikaal niveau.

Beweging – Muziek lokt dus ook beweging uit. Passieve patiënten worden door muziek tot activiteit gedwongen.

Naast deze principes is het van belang wat de therapeut met de muziek doet. Hij kan confronterend werken, maar ook proberen de patiënt helemaal op zijn gemak te stellen. Muziek kan toegang geven tot problemen die verbaal niet bespreekbaar waren. In de muziektherapie blijkt steeds meer dat muziek en emotie dichtbij elkaar zitten.

De muziekpsychologie is een ontzettend interessant gebied binnen de psychologie. Doordat muziek en emoties zo dichtbij elkaar zitten, is de invloed van muziek enorm. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de helende werking van muziek. Daarnaast is het ook bijzonder om te zien hoeveel invloed muziek kan hebben op het doen en laten van mensen. Ik hoop dat ik met deze blog de veelzijdigheid van muziekpsychologie heb kunnen aantonen en dat het duidelijk is geworden dat muziekpsychologie een interessant vakgebied is, maar ook een terrein dat nog grotendeels ontgonnen moet worden.

Verder lezen?

Ik heb destijds een aantal artikelen in een document gezet die ik als input voor dit essay heb gebruikt. Meer informatie kun je ook op de website van de Nederlandse Vereniging voor Muziektherapie (NVvMT) vinden. In de comments wordt verder het boek Musicophilia van Oliver Sacks aangeraden.

Deze blog is gebaseerd op een essay dat ik in 2006 voor het vak Sociale Psychologie heb geschreven gedurende mijn Communicatie-opleiding aan de Christelijke Hogeschool Ede.